Hirien morfologia

Kokagunea eta lekua

Kokagunea hiriak hartzen duen eremu fisikoa da. Jatorriari loturik egoten da, eta gehienetan ondorengo bilakaera baldintzatzen du.

Antzinaroan eta Erdi Aroan, mendixka eta muinoetan sortu ziren hiri gehienak, babesteko leku errazagoak zirelako. Denboraren poderioz, biztanleak lautadetara jaitsi ziren, eta auzo berriak eraiki zituzten.

Hiriaren irudia: planoa

Planoa azalera jakin batean eraikitako espazioak eta espazio libreak (kaleak, plazak eta lorategiak) kokatuta dauden moduaren adierazpen grafikoa da.

Plano ortogonalak edo koadrikulak: Perpendikularrean elkar gurutzatzen duten bide zuzenak dituzte ezaugarri (Bartzelonak eta Madrilek, adibidez). Etxebizitza-eraikinek etxaldeak osatzen dituzte. Trazuak argiak eta errazak dira, nahiz eta batzuetan orientazio-arazoak sortu, eraikinak oso antzekoak direlako.

Plano radio-zentrokideak: Kaleek erradio zentrokideen egitura berbera dute, erdiko ardatzaren inguruan. Erdi Aroan oso ugariak ziren. Horrelakoak dira, adibidez, Vitoria-Gasteiz, Milan, Mosku eta Amsterdam. Topografia konplexuetara erraz moldatzen dira, eta erdigunera berehala iristen da, edozein txokotatik. Baina, bestalde, hiriko muturrak lotzea zailagoa izaten da. Horrelako hiri gehienak defentsarako sortu ziren.

Plano irregularrak: Ez diote aurretiaz zehaztutako trazadura jakin bati jarraitzen. Kaleen zabalerak ez datoz bat, eta batetik bestera joatea nahiko zaila da. Hiri islamiarrek eta Toledok, esate baterako, plano irregularrak dituzte.

---

Hiriko ekipamendua eta altzariak

Hiri-ekipamendua biztanleriak oinarrizko hiri-jarduerak gauzatzeko behar dituen eraikin, instalazio eta espazio irekien multzoa da. Honako hauek hartzen ditu barnean:

• Hezkuntza-ekipamendua
• Kultura-ekipamendua
• Osasun-ekipamendua
• Merkataritza-ekipamendua
• Komunikazio- eta garraio-ekipamendua
• Kirol-ekipamendua.
• Erakunde publikoak
• Hiri-zerbitzuak: estolda-sarea, ur-hornikuntza, elektrizitatea…

Hiri altzariak eremu publikoetan gizarte-beharrei erantzuteko ezartzen diren elementuak dira: adibidez, eserlekuak, paperontziak, seinaleak, argiteria eta apaingarriak.

Lurzoru motak: erabilerak

Hirietako lurzoruaren erabileren arabera, hainbat eratako hiri-paisaiak sortzen dira.

Erdigunea

XX. mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadaren aurretik eraikitako eremuak hartzen dira erdigunetzat. Jatorrizko ardatzak edo parte zaharrak eta zabalguneek osatzen dute, eta berrogeita hamarreko hamarkadaren aurretik eraikitako hiri-eremuekin bat etortzen dira ia beti. Erdiguneetan, tokian tokiko oroimen kolektiboa islatzen duten monumentuak aurkituko ditugu.

Erdiguneetan kokatu ohi dira, era berean, merkataritza-, jolas-, administrazio- eta finantza-eremu nagusiak, kalerik jendetsuenak eta irisgarrienak, eta etxebizitzarik garestienak. Hirietako erdiguneari, zenbaitetan, gune horrek CBD (Central Business District) edo negozio-esparru nagusia esaten zaio.

Bizitegiguneak

Hiri-espazio gehiena hartzen dute. Auzoetan egituratzen dira. Auzo bakoitzak bere gizarte-ekipamendu eta -instalazioak izaten ditu. Gizarte mailaren arabera, honelako auzoak daude:

• Goi mailakoak: familia bakarreko etxeak, periferian.
• Erdi mailakoak: erdigunean kokatuak, eta zerbitzu egokiz hornituak.
• Bestelako auzoak eta lohiriak.
• Infraetxeak eta biztanleria marjinala.

---

Industriaguneak

Hasieran, industriak hirien erdian kokatu ziren, baina 1950eko, 1960ko eta 1970eko hamarkadetan, hirietako sarbide nagusietara eraman zituzten. Gune batzuetan, aurretiaz plangintza egokia egin zuten, baina gehienak edonola eraiki zituzten, eta ingurumenean eragin kaltegarria izan zuten.

Gaur egun, horrelako eremu berriak (edo industria-parkeak) eraikitzen jarraitu arren, ingurumen-kalitateari zorrotz erreparatzen zaio, eta berdeguneak sortzen dira. Azkenaldian, industria handiak periferietan kokatu dira nagusiki, komunikabideetatik hurbil ezarritako industrialdeetan.

Txikizkako merkataritza hiri osoan zehar egoten da sakabanatuta, eta kalitate handiagoko saltoki espezializatuak, berriz, erdigunean kokatzen dira gehienbat.

Hirien inguruko eremuak (periferiak):

Hirien inguruan, kanpoaldean, eraikitako eremuei periferia deritze. Era askotako periferiak daude, ekonomia-jardueren deszentralizazioaren ondorioz. Garraioek, hiri-ekipamenduek, industriek eta zerbitzuek oso azalera handiak hartzen dituzte. Azalera eta zentro komertzialak (hipermerkatuak eta antzekoak) eta aisialdi-konplexuak (parke tematikoak) hirien kanpoaldean eraiki ohi dituzte, espazio zabalak, sarbide errazak eta lurzoru merkeak bilatzen dituztelako.

Periferiak landa-erabilera jakin batzuk ere izan ditzake. Herriak hirietako aldiri edo satelite bihurtzen dira maiz, eta fabriken inguruan eraikitako etxe multzoak eta urbanizazioak oso ugariak izaten dira.

---